Written by 
Co cztery lata w Atenach odbywały się Wielkie Panatenaje – święto ku czci Ateny, patronki miasta. Najważniejszym jego elementem była procesja panatenajska, w czasie której Ateńczycy szli ku Erechtejonowi, gdzie wznosił się stary posąg Ateny. Bogini składano wówczas ofiarę oraz dar: nową szatę – peplos – utkaną przez arrefory. Były to dziewczynki w wieku 7-11 lat, pochodzące z arystokratycznych rodzin, które zostały wybrane przez archonta basileusa, wysokiego urzędnika odpowiadającego za sprawy religijne i kultowe Aten.
Tkanie peplosu przez młode dziewczęta mogło symbolicznie oznaczać tkanie życia. Pracę nad peplosem ofiarowywanym latem podczas Panatenajów dziewczęta zaczynały jesienią, podczas święta Chalkeia. Czynność trwała zatem około dziewięciu miesięcy, co przywołuje skojarzenia z okresem trwania ciąży.
Oprócz przygotowywania szaty arrefory miały również pełnić niektóre funkcje religijne. Drugim elementem ich działalności były tajemne nocne obrzędy opisane przez Pauzaniasza. Z jego opisu Akropolu dowiadujemy się, że dwie dziewczyny, które Ateńczycy nazywali arreforami, czyli noszącymi tajemnicę, mieszkały niedaleko świątyni Ateny Polias. Przez jakiś czas pozostawały przy bogini, a gdy przychodziło jej święto, uczestniczyły w nocnych obrzędach. Na głowy nakładały kosze, które dostawały od kapłanki Ateny, lecz ani ona, ani dziewczęta nie wiedziały, co w nich się znajdowało. Dziewczęta schodziły następnie naturalnym podziemnym zejściem przy okręgu Afrodyty. Będąc już na dole, składały swój ciężar, a na drogę powrotną dostawały inne zawiniątko.
Zastanawiająca jest rzekoma niewiedza, nawet kapłanki, co do zawartości kosza. Tak naprawdę nie wiadomo, co mogłyby nosić w koszach dziewczęta podczas nocnych spacerów. Możliwe, że były to przedmioty symbolizujące płodność ziemi albo miodowe ciastka dla świętego węża w regionie Ilissos.
Natomiast wracając, zabierały czarny kamień owinięty w chustę, który umieszczały później w Partenonie. Może to również stanowić pewien symbol – jeżeli grecka kobieta nosiła coś owiniętego w chusty, to było to najczęściej niemowlę, co zresztą wykorzystały kobiety w czasie Thesmoforiów w komedii Arystofanesa, aby ukryć w tkaninie butelkę wina.
Król Attyki i trzy córki
Niesiony przez dziewczęta kosz jest w scholiach określony jako kiste, co nawiązuje do mitu o Kekropsie, pierwszym mitycznym królu Attyki, i jego trzech córkach: Aglauros, Herse, Pandrosos. Kekrops był pół człowiekiem, pół wężem, który razem z dorastającymi córkami mieszkał w pałacu na Akropolu. Jedna z nich, Pandrosos, wraz z własnymi już córkami wykonała pierwsze wełniane ubranie dla ludzi. Arrefory również tkały wełniane ubranie, choć w ich przypadku dla bogini. Jednak w micie występuje i sama Atena – dała siostrom okrągły kosz, jednocześnie surowo zakazując jego otwierania. Z trzech sióstr tylko Pandrosos była posłuszna zakazom bogini. Aglauros i Herse zajrzały do kosza i ujrzały w nim Erichtoniosa – dziecko oraz węża. Przerażone dziewczęta uciekły i zginęły, skacząc ze stromego północnego zbocza Akropolu. Tą samą drogą szły nocą arrefory, niosąc swoje kosze.
Obrzęd można postrzegać jako ryt inicjacyjny. Arrefory żyły w odizolowaniu na Akropolu oraz rozpoczynały pracę nad peplosem. Dziewczynki musiały również nauczyć się prac kobiecych, czyli przędzenia i tkania.
Oprócz powyższych elementem rytu inicjacyjnego powinno być również spotkanie z Erosem, zwłaszcza że tajemne obrzędy przechodzą przez okrąg święty Afrodyty, bogini miłości. Symboliczną formą spotkania z Erosem był niesiony kosz. Ścieżka arrefor pierwotnie prowadziła do studni. Podczas tego spotkania umierała dziewica i wyłaniała się młoda kobieta. Tak jak powiada mit, w koszu znajdowało się królewskie dziecko Erichtonios wraz z wężem. Wąż strażnik był związany z Ateną i Akropolem. To zwierzę budzące przerażenie wywoływało również skojarzenia z fallusem – w greckich misteriach wąż i fallus były symbolami równoważnymi. Zatem w czasie nocy poślubnej, podobnie jak Aglauros, młoda kobieta doznawała przerażenia, a droga do jej nowego statusu jako żony i matki nie była pozbawiona przeszkód. Co więcej, każde nowo narodzone dziecko mogło być symbolicznie Erichtoniosem. Zatem arrefory, które uczestniczyły w tajemnych obrzędach w okręgu Afrodyty, dodatkowo były wprowadzane w seksualne powinności jako przyszłe żony.
Brauronia i obrzęd arkteia
Brauronia były najważniejszym attyckim świętem na cześć Artemidy i odbywały się co cztery lata w Brauronie na wybrzeżu Attyki. Sam obrzęd miał kilka cech dawnych praktyk inicjacyjnych. Mit ajtiologiczny obrzędu przypomina opowieść o ofierze, jaką chciał ze swojej córki Ifigenii złożyć w Aulidzie Agamemnon, a sam obrzęd miał być zadośćuczynieniem za zabicie niedźwiedzicy poświęconej Artemidzie lub będącej wręcz jej epifanią. Aby przebłagać rozgniewaną boginię, należało zgodnie z wyrocznią delficką złożyć w ofierze ateńską dziewczynkę. Jeden z Ateńczyków, Embaros, zadeklarował, że ofiaruje swoją córkę, jednak jako ofiarę złożył kozę ubraną w dziewczęce szaty. W tym samym czasie – czy to na polecenie samej Artemidy, czy też może wyroczni delfickiej – miał się odbywać obrzęd arkteia.
Arktoi (niedźwiadki) były dziewczynkami w wieku od 7 do nawet 13 lat, które brały udział w zawodach atletycznych i biegach ubrane w szafranowe szaty, które mogły zostać zdjęte w czasie obrzędu.
Kolor szat raczej nie był przypadkowy – żółty był związany z panną młodą i kobietami już zamężnymi. Możliwe zatem, że obrzęd miał pokazywać i podkreślić gotowość dziewczynek do zamążpójścia. Mógł również pełnić funkcję oczyszczającą. Przebrane za niedźwiedzie dziewczęta miały oczyścić swoją dzikość, aby móc przygotować się do małżeństwa.
Dlaczego dziewczęta występowały akurat w roli niedźwiedzic? Wprawdzie niektórzy starożytni autorzy zauważyli silny instynkt macierzyński, jaki charakteryzuje niedźwiedzice, jednak głównym wyjaśnieniem dla tego obrzędu jest mit. Według niektórych jego wersji Ifigenia nie została złożona w ofierze w Aulidzie, ale właśnie w Brauronie, a zwierzęciem, które podstawiono na jej miejsce, nie była łania, lecz niedźwiedzica. Sugerowano również, że Artemida, bogini dziewica, występuje nie tylko w roli strażniczki dzikiej przyrody, lecz także dziewictwa, a sama arkteia symbolizuje konflikt między życiem a śmiercią, kobiecością a męskością.
W obrzędzie odwoływano się zatem do zachowań, które były przeciwieństwem postawy oczekiwanej od Atenek już jako żon i matek. Arkteia była w związku z tym zapowiedzią nadchodzących zmian, które czekały dziewczyny wkraczające w dorosłość, przemieniała je z dzieci w kobiety, czego kulminację stanowiło zamążpójście. Chociaż uczestnictwo w Brauroniach nie nadawało praw ani obowiązków politycznych (kobieta grecka właściwie nigdy ich nie miała), to przygotowywało do powinności i obowiązków, które miały znaczenie dla społecznego życia polis.
Również obrzęd arktei mógł być dawnym rytem inicjacyjnym. Podczas czasowego oddzielenia, które miało miejsce w okręgu Artemidy w Brauronie, umierała dziewczynka, a rodziła się dorosła, gotowa do roli żony i matki kobieta. Separacja kończyła się powrotem do społeczności, a z obrzędu dziewczęta wychodziły co prawda jeszcze niezamężne, ale już gotowe do małżeństwa.
Ponadto arkteia stanowiła rodzaj ofiary zastępczej, która miała przebłagać gniew Artemidy. W szerszym kontekście, mając na uwadze dobro polis, ta ofiara miała oddalić od miasta zagrożenie zarazy lub głodu, natomiast w węższym, z perspektywy dziewcząt – oddalić od młodych kobiet niebezpieczeństwo śmierci podczas porodu lub w połogu.
Aletrides i kanefory
Dziewczęta, które mełły zboże na popana, rodzaj ciastek ofiarowywanych Atenie o przydomku Archegetis, nazywano aletrides. Ich służba była równoczesna albo bardzo bliska czasowo tej polegającej na odgrywaniu niedźwiedzicy w czasie Brauroniów.
Z kolei w procesji panatenajskiej brały udział kanefory, czyli dziewczynki niosące na początku orszaku święte kosze. Była to najbardziej publiczna i wyeksponowana kultowa funkcja nie tylko dziewcząt, ale w ogóle ateńskich kobiet. Kanefory były młodymi arystokratkami, dziewicami, a ich dziewictwo miało gwarantować, że święte ofiary i niesione przez nie w koszykach kultowe przedmioty, czyli ziarna jęczmienia, girlandy i nóż, były we właściwy sposób ochraniane. Już samo zaprezentowanie się przez dziewczynę w sferze rytualnej było elementem systemu związanego z aranżowaniem małżeństw w obrębie zamożnych rodzin.
Aby zapobiec udziałowi niektórych dziewcząt, odwoływano się również do rzucania przeciwko nim oszczerstw. Jedną z ofiar takiej sytuacji była siostra Harmodiosa, jednego z tyranobójców. Tyrani Hippiasz i Hipparch, synowie tyrana Pizystrata, pierwotnie zaprosili dziewczynę, aby niosła święty kosz, jednak wkrótce po tym ją odrzucili, jako wyjaśnienie podając, że była nieodpowiednią osobą (mieli raczej zastrzeżenia co do jej dziewictwa niż pochodzenia). Prawdopodobnie to zniewaga wobec dziewczyny sprowokowała Harmodiosa i jego przyjaciela Aristogejtona do przeprowadzenia zamachu stanu w 514 r. p.n.e.
Drugoplanowa rola
W Atenach odbywały się również święta bądź obrzędy, w których dziewczynki odgrywały marginalną lub tylko pomocniczą rolę.
Jedną z takich uroczystości był obrzęd aiora, odbywający się podczas związanego z kultem zmarłych święta Anthesteriów. Rytuał ten był właściwie zabawą – dziewczynki bujały się na zawieszonych w tym dniu na drzewach huśtawkach. Ta pozornie radosna i beztroska zabawa upamiętniała jednak smutne i ponure zdarzenie. Była wspomnieniem samobójczej śmierci małej Erigone, która powiesiła się na drzewie, kiedy zobaczyła zwłoki swojego ojca, Ikariosa, zabitego przez sąsiadów. Ikarios, według mitu pierwszy mieszkaniec Attyki, uczył się uprawy winnej latorośli i produkcji wina od Dionizosa. Podczas uczty Ikarios poczęstował winem sąsiadów, którzy pod wpływem nadmiaru trunku nieprzytomni padli na ziemię. Rodzina i znajomi pijanych mężczyzn pomyśleli, że Ikarios otruł swoich gości, i z zemsty postanowili go zabić. To wówczas Erigone zobaczyła zwłoki ojca.
Dziewczynki odgrywały marginalną rolę również podczas obrzędu bouphonia, czyli zabijania wołu, który odbywał się w czasie święta Dipolieia ku czci Zeusa. Wybrane dziewczęta (hydrophoroi) przynosiły wodę do obmycia noża i topora, potrzebnych do zabicia zwierzęcia. Kiedy w drugiej części obrzędu, po zabiciu wołu, symbolicznie szukano “winnych” zabójstwa, jako pierwsze na “przesłuchaniu” odpowiadały hydrophoroi, ponieważ to one przyniosły wodę do obmycia narzędzi zbrodni. Szybko jednak uznawano ich niewinność, a one wskazywały następnie kolejnego “winnego”.
Wiosną, na pamiątkę wyprawy Tezeusza, wysyłano błagalną procesję dziewcząt do świątyni Apollona Delfiniosa. Idąc, trzymały one gałązki ze świętego drzewa oliwnego owinięte białą wełną, a także wznosiły błagania do Apollona i Artemidy. Młode Atenki powtarzały zatem błagalny gest Tezeusza. Nieco później, również wiosną, w świątyni Ateny Polias odbywało się coroczne sprzątanie świątyni. Dziewczęta zdejmowały ze statuetki bogini ozdoby, a także szatę, aby w procesji zanieść ją do wyprania. Z kolei jeszcze inne miały oczyścić posążek bogini wykonany z oliwnego drewna.
Dziewczęta były również deipnophoroi, czyli niosącymi potrawy ofiarne podczas święta Oschoforiów. Wprawdzie Plutarch w “Żywocie Tezeusza” napisał, że były to matki uczestników procesji, które symbolizowały rodzicielki odprowadzające swoje dzieci wyruszające z Tezeuszem jako ofiary dla Minotaura, jednak w tym święcie uczestniczyły raczej dziewczęta niż mężatki.
Grupa dziewcząt, które tak jak kobiety z chóru z Lizystraty mogły pochwalić się udziałem we wszystkich wymienionych przez Arystofanesa obrzędach, była niewielka, a może nawet nie było to możliwe, aby jedna osoba uczestniczyła we wszystkich tych rolach. Wymienione przez komediopisarza obrzędy to prawdopodobnie pozostałości rytów inicjacyjnych, choć w chwili kiedy powstawała “Lizystrata”, były już praktycznie nieznane, a uczestnictwo w obrzędach miało raczej charakter społeczno-polityczny niż wyłącznie religijny i inicjacyjny.
Dziewczęta ateńskie przed zamążpójściem nie prowadziły zatem zupełnie odizolowanego życia. Udział w czynnościach kultowych był dla nich jedną z nielicznych okazji do publicznego pokazania się wspólnocie, złożonej również, a może nawet przede wszystkim, z mężczyzn. Uroczystości i obrzędy kultowe były właściwie substytutem niedostępnej dla kobiet publicznej działalności mężczyzn, dlatego kult był dla nich tak ważny. Atenki uczestniczyły w nim na chwałę polis, a przez czynny udział podkreślały swoje znaczenie w państwie – jako żony, matki bądź córki pełnoprawnych obywateli.
Udział w obrzędach kultowych miał dla dziewcząt również wymiar prywatny. Uczestniczyły w kultach ku czci bogiń, które miały się nimi opiekować w dorosłym życiu – Artemida była m.in. boginią narodzin, Afrodyta – spraw miłosnych i seksualności, a Atena – przędzenia i tkania.