Written by 
Wydłubujący wszy Tadeusz Pietrzykowski miał za sobą ponad pół roku morderczego życia w obozie. Przez chroniczne głodowanie schudł do 40 kg. W niczym nie przypominał boksera wagi koguciej, który przed wojną był wielką nadzieją polskiego pięściarstwa trenowanym przez samego Feliksa “Papę” Stamma. Otrzymanie jedzenia było jednak wystarczającą pokusą, 24-latek zgodził się bez wahania.
Więźniowie ustawieni na planie kwadratu stworzyli prowizoryczny ring. Dünning z Pietrzykowskim stanęli w narożnikach.
Wtedy na środek “ringu” wszedł ktoś, kogo w obozie powszechnie nazywano Schwarzer Teufel (z niem. – czarny diabeł). Bił dużo, mocno i z wyraźną satysfakcją. Ale teraz miał tylko oceniać ciosy innych.
“Ring frei! Kampf!” (Ring wolny! Walka!) – ryknął Bruno Brodniewitsch, sędzia pierwszego pomiędzy więźniami bokserskiego meczu w historii Auschwitz.
Z początku Dünning sprawiał wrażenie zbyt pewnego siebie. Nie trzymał gardy, co kilkakrotnie wykorzystał mniejszy, ale szybszy Polak. W końcu zdołał wyprowadzić kilka potężnych ciosów, ale tylko przeszył nimi powietrze, bo podopieczny “Papy” Stamma miał wyraźną przewagę techniczną.
To rozochociło polskich kibiców, którzy zaczęli skandować: “Bij Niemca, bij go”.
Wtedy natura Brodniewitscha wzięła górę. Mężczyzna porzucił rolę bezstronnego arbitra i wraz z pozostałymi kapo rzucił się na widzów. Wystarczyła chwila bezlitosnego kopania i uderzania pięściami, by polała się krew.
Dünning uznał to za dobry pretekst do zakończenia walki, zanim Pietrzykowski doprowadzi do nokautu. Największym wygranym był Brodniewitsch, który znów miał okazję do pastwienia się nad innymi.
Więźniowie i kryminaliści
Ciężko znaleźć wspomnienia więźnia, w których choćby akapitu nie poświęcono urodzonemu w Poznaniu brunetowi. Z rzadka występuje w nich jako Bronisław, czasem określany jest z polska – Brodniewicz. Niezależnie od tych różnic w pamięci wszystkich zapisał się jednoznacznie.
“Paser, handlarz żywym towarem, znakomity włamywacz, który jeździł po wszystkich krajach Europy, morderca itp.” – opisywał go pochodzący ze Lwowa Alfred Woycicki, który do KL Auschwitz trafił w połowie 1942 r. i jako więzień nr 39247 dotrwał do wyzwolenia.
45-letni Brodniewitsch trafił do Auschwitz w 30-osobowej grupie wyselekcjonowanych kryminalistów osadzonych dotąd w Sachsenhausen. 20 maja 1940 r. zapisano go w obozowej ewidencji pod numerem 1. Reszta dostała kolejne, aż do 30. Tylko formalnie byli więźniami, w rzeczywistości – ze względu na niemieckie pochodzenie – odpowiadali za dyscyplinę i przestrzeganie regulaminów. Spośród nich wybrano kapo, ale też pracowników administracji, porządkowych odpowiedzialnych za poszczególne baraki mieszkalne. Na samym szczycie tej struktury stał Lagerältester – starszy obozu. Został nim właśnie więzień nr 1. Nie pracował fizycznie, mógł posiadać rzeczy osobiste, do tego miał zapewnione własne łóżko i duże porcje wyżywienia. Zazwyczaj SS-mani dawali mu ogromną wolność, np. w kwestii karania katorżników. Nad funkcyjnymi byli już tylko SS-mani, których początkowo było w Auschwitz zaledwie 15.
KL Auschwitz – pierwszy obóz hitlerowskiego systemu represji zbudowany na polskich ziemiach – zaczął powstawać wiosną 1940 r. Zorganizowano go na wzór placówek działających w Niemczech – z surową dyscypliną, wyniszczającą pracą więźniów i głodowymi porcjami jedzenia.
Początkowo funkcyjni – z Brodniewitschem na czele – nadzorowali oświęcimskich Żydów, których zagoniono do pracy przy adaptacji 22 budynków koszar po austriackiej artylerii na potrzeby obozu koncentracyjnego.
W połowie czerwca zaczęto zwozić pierwszych regularnych więźniów – budowali baraki mieszkalne, warsztaty, budynki zaplecza itp. Najpierw był transport 728 osób z Małopolski. Po przyjeździe ustawili się w gigantycznej kolejce po kartoniki z numerami ewidencyjnymi. Jako pierwszego zarejestrowano wtedy Stanisława Ryniaka (dostał numer 31), 46 pozycji dalej w kolejce stał Pietrzykowski (numer 77).
Mistrz zza drutów
We wrześniu 1939 r. bokser brał udział w obronie Warszawy. Po upadku miasta postanowił przedostać się do Francji i tam dołączyć do tworzonych przez gen. Władysława Sikorskiego polskich sił powietrznych (miał licencję pilota szybowcowego). Wpadł na Węgrzech, skąd – via kolejne areszty gestapo – w czerwcu 1940 r. trafił do KL Auschwitz.
Walka z Dünningiem była początkiem jego imponującej obozowej kariery bokserskiej. Na 40-60 walk przegrał tylko raz. W końcu “nadludziom”, czyli SS-manom i funkcyjnym z KL Auschwitz, przestało się podobać to, że słowiański “podczłowiek” obija Aryjczyków. Pod pretekstem wzmocnienia organizmu witaminami Pietrzykowskiemu wstrzyknięto tyfus. Przeżył tylko dzięki pomocy przyjaciół, w tym późniejszego rotmistrza Witolda Pileckiego. Ten do obozu w Oświęcimiu trafił z własnej woli, by organizować tu antyhitlerowską konspirację. W pisanych jeszcze za drutami raportach tak charakteryzował Brodniewitscha:
“Największą władzą w lagrze był tzw. Lagerältester. Z początku mieliśmy takich dwóch: “Bruno” [Brodniewitsch] i “Leo” [Wietschorek, zastępca Brodniewitscha]. Dwóch drani, przed którymi trzęśli się wszyscy ze strachu. Mordujący na oczach wszystkich, jednym uderzeniem kija lub pięści […] dwóch eks-Polaków na służbie niemieckiej”.
Przyszły więzień nr 1 miał zostać kowalem. Kowadło i młot porzucił jednak na rzecz pistoletów i łatwych pieniędzy, jakie osiągał w napadach z bronią w ręku.
Przez lata życie za kratami przeplatał kolejnymi bandyckimi wyskokami. W końcu w 1934 r. trafił do obozu koncentracyjnego. Około 175 cm wzrostu, ciemne oczy, zdecydowany chód. Z powodu brutalności i nienasyconej chęci do stosowania przemocy szybko zajął szczególne miejsce w rozbudowanym rankingu okrutników, którzy działali w Auschwitz. A rywali miał godnych (np. Bernard Bonitz, nr 6, wielokrotny morderca, który topił i torturował z byle powodu; Herbert Roman, nr 25, nazywany polakożercą, z lubością zabijał uderzeniem kilofa w kark; wspomniany Wietschorek, nr 30, przez wielu uznany za najbardziej bezwzględnego sadystę wśród funkcyjnych).
“Nielitościwy, fanatyczny zabójca” – tak przed członkami Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce opisywał Brodniewitscha Czech Karel Serber, którego hitlerowcy więzili w Oświęcimiu przez niemal cztery lata.
Notoryczny sadysta
Brodniewitsch szybko dorobił się łatki notorycznego sadysty, który co rusz wymyślał nowe metody tortur i chętnie “uczył innych sztuki mordowania”.
“Zabrał go [więźnia] do umywalni, włożył mu węża gumowego do ust i puściwszy wodę, pozbawił go życia. W ten sposób Brodniewicz postępował później i z innymi więźniami zupełnie niewinnymi” – wspominał po wojnie więzień nr 140, czyli Eugeniusz Cyba, którego przywieziono do obozu wraz z Pietrzykowskim.
Zygmunt Wanicki, zeznając po wojnie na procesie Rudolfa Hössa, pierwszego komendanta obozu, opowiedział, jak więzień nr 1 polewał zimną wodą rozebranych na dworze jeńców rosyjskich, którzy nie mieli siły, by pójść do pracy. Był grudzień, mróz sięgał minus 15 stopni. Po godzinie przemarznięci osadzeni błagali strażników, by ich dobili. Ci, w tym Lagerältester i Höß, stwierdzili zgodnie, że szkoda nabojów.
Piotr Jeleń – więzień nr 40 328, który do Auschwitz trafił jako 21-latek i spędził tam trzy ostatnie lata wojny, wspominał o “innowacji budowlanej” zaproponowanej przez Brodniewitscha. “Dla izolacji pieca w łaźni użyto prochów ze zwłok 280 Polaków. Popioły te wraz z innymi więźniami przewoziłem osobiście na rolwadze z krematorium do łaźni. Były jeszcze ciepłe”.
Koniec?
W ostatnich dniach 1942 r. z obozu udało się uciec czterem więźniom (Niemcowi i trzem Polakom). Akcja była wyjątkowo brawurowa. W mundurach SS-manów mijali kolejne straże, aż w końcu znaleźli się za bramą. Jeden z uciekinierów, Otto Küsel, więzień nr 2; niemiecki funkcyjny, który wsławił się wyjątkowo honorową postawą wobec zwykłych osadzonych, dodatkowo zorganizował prowokację. Podrzucił list, w którym chęć ucieczki zarzucił Brodniewitschowi. Lagerältester na trzy miesiące trafił do bunkra – obozowego aresztu.
“Obóz szalał z radości […], zajadając paczki od rodzin i opowiadając sobie ostatni kawał o Brunie… Urządzano mecze bokserskie na blokach, wieczory artystyczne. Improwizowane zespoły orkiestry chodziły od bloku do bloku. Nastroje były tak wesołe” – raportował Pilecki, przebywający w Auschwitz jako Tomasz Serafiński, nr obozowy 4859.
Po powrocie do “pracy” Brodniewitscha przeniesiono do obozu Auschwitz II-Birkenau, później do kilku kolejnych. Ostatnie miesiące wojny spędził w KL Bergen-Belsen w północnych Niemczech. Tamtejsi osadzeni doskonale znali już legendę o zawodowym kryminaliście, który jeszcze w Auschwitz miał zgromadzić ogromny majątek zrabowany innym więźniom (dolary, złoto, brylanty). Kiedy SS-mani byli coraz bardziej przerażeni nieuchronnym pojawieniem się w obozie alianckich wyzwolicieli, osadzeni mieli zlinczować Brodniewitscha na śmierć. Jak dotąd nie udało się potwierdzić, czy faktycznie taki był koniec więźnia Auschwitz nr 1.
Tatuaże z Auschwitz
Brodniewitsch nigdy nie miał wytatuowanej na ciele obozowej jedynki. Co prawda, KL Auschwitz było jedynym obozem koncentracyjnym na terenie całej III Rzeczy i okupowanych przez nią krajów (łącznie tego rodzaju miejsc – obozów, podobozów, komand pracy – powstało około 12 tysięcy, szczegóły w ramce), w którym numery tatuowano więźniom na skórze. Najpierw – od jesieni 1941 r. – na lewej piersi jeńców sowieckich. Od wiosny następnego roku numer tatuowano na lewym przedramieniu wszystkim dopuszczonym do pracy. Wyjątkiem byli Niemcy i Austriacy, których nie tatuowano w ogóle, a sowieckich jeńców wojennych wciąż znaczono na piersi.
Jak wynika z danych Yad Vashem, ostatnim więźniem KL Auschwitz, którego uwzględniono w obozowej ewidencji, był Engelbert Marketsch. Tatuaż 202 499 wykonano mu 18 stycznia 1945 r., tydzień przed wyzwoleniem. Setkom tysięcy więźniów, którzy prosto z transportów trafili do komór gazowych, w ogóle nie nadawano numerów. Łącznie przez niecałe pięć lat funkcjonowania KL Auschwitz życie straciło tam co najmniej 1-1,5 mln osób, z czego 1-1,35 mln było Żydami.
Powojenne losy
- Stanisław Ryniak – więzień nr 31, po wojnie został architektem. Zmarł w 2004 r. w wieku 89 lat.
- Witold Pilecki – więzień nr 4859 – uciekł z obozu wiosną 1943 r. Za swoją bohaterską misję awansowano go do stopnia rotmistrza. Dwa lata po wojnie aresztowany przez bezpiekę. W 1948 r., za rzekomą działalność antypaństwową, wykonano na nim wyrok śmierci.
- Tadeusz Pietrzykowski – więzień nr 77 – od 1943 r. do końca wojny więziony w KL Neuengamme. Po powrocie do Polski został nauczycielem i trenerem. Zmarł w 1991 r., mając 74 lata. W trzydziestą rocznicę jego śmierci odbyła się premiera filmu “Mistrz”, zainspirowanego obozowymi losami “człowieka o żelaznej woli i pięściach ze stali” (tak o Pietrzykowskim pisał w 1939 r. “Przegląd Sportowy”).
***
Korzystałem z: H. Lengbeim, “Menschen in Auschwitz”, zeszyty “Przeglądu Lekarskiego – Oświęcim”, Witold Pilecki, “Raport W., relacje więźniów zgromadzone przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu”.
Maciej Cnota jest doktorantem Polskiej Akademii Nauk, bada działalność konspiracyjnych organizacji pomagającym Żydom w czasie II wojny światowej. Dziennikarz.